Almaz Sharman: Adamzattyń amandyǵy úshin kúresetin kez endi keldi
NUR-SULTAN. QazAqparat - Vırýsolog-ǵalym, medıtsına doktory Almaz Sharmandy álemdik BAQ tegi qazaq amerıkalyq ǵalym dep tanystyrsa, qazaqtar ony baýyryna tartyp, ózimizdiń Almaz deıdi. AQSh-ta turatyn ol bizge Covid-19 indetine tosqaýyl bolýy múmkin medıtsınadaǵy sońǵy jańalyqtarǵa qatysty oılarymen bólisti. QazAqparat oqyrmandaryna atalǵan suhbatty «Egemen Qazaqstan» basylymyna silteme jasap jarııalaıdy.
– Koronavırýs, vaktsına taqyryby keıingi kezde saıasılanyp, alpaýyt elÂder arasynda básekege aınalyp baÂraÂÂdy. Ǵalamdy dúr silkindirgen panÂdemııanyń saıası salmaǵyn qalaı baǵaÂlaısyz?
– Koronavırýs genomy ǵylymı túrÂde taldana bastaǵan jarty jyldyń ishinde vaktsınaǵa qatysty 140 joba naÂzarǵa alynyp, onyń 20-sy klınıkalyq synaqtardan ótip jatyr. Munyń bári – óte jaǵymdy jańalyq. Jaqynda AQSh prezıdenti Donald Tramp farmaÂtsevÂtıkalyq gıgant Pfizer men nemis bıoÂtehÂnologııalyq kompanııasyna osy jylÂÂÂÂdyń sońyna deıin 100 mln dozaÂlyq vaktsınany ázirleýge 2 mlrd dollar kóÂleÂminde grant bóletinin aıtty. OksÂford ýnıversıteti men AstCra Zeneca ǵaÂlymÂdary daıyndaǵan vaktsına oń náÂtıje berdi. Ony qabyldaǵan adamdarda koronavırýsty beıtaraptandyratyn antıÂdeneler paıda bolatyny aıtylyp júr. Vaktsına Ulybrıtanııadaǵy, BraÂzıÂlııadaǵy jáne basqa elderdegi 10 myń eriktiler arqyly synaqtan ótip jatyr. Qytaılyq CanSino kompanııasy jáne amerıkalyq Moderna kompanııasy jasaǵan vaktsınalar da oń nátıje kórsetti. Qazir bul máseleniń saıası astaryna úńilýdiń qajeti joq. Ýaqyt ótip jatyr. Qoldaǵy kúsh indetti toqtatyp, adamzatty qutqaryp qalýǵa jumyldyrylýy kerek.
– Osyǵan deıin vaktsınany jasaý úshin 10 jyldan asa ýaqyt ketetini aıtylatyn. Qazir koronavırýsqa qarsy vakÂtsınalar rekordty merzimde daıynÂdalyp, synaq merzimi men óndiriske enÂgizý protsesi qatar júrgizilip jatqan tárizdi...
– Keıbir kompanııalar, tipti synaq merzimin kútpesten, barlyq táýekeldi óz moınyna alatynyn málimdep, óndiÂriske jiberýge nıet tanytty. Bul – úlÂken táýekel. Sebebi basym kópÂshiliginiń kem degende jarty ǵasyrlyq tarıhy jáne naryqtaǵy orny bar. Vaktsına sátsizdikke ushyrasa, qandaı jaǵdaıǵa tap bolatynyn bilip otyrmyz. Táýekelge barýdan ózge jol joq. Synama retinde shyǵarǵan vaktsınany ózderin KVI-den qorǵaǵysy keletin eriktilerge synaqtan ótkizip, sonymen bir mezgilde óndiris kólemin arttyrǵysy keledi. Qysqasy, medıtsına, ǵylym adamzatty indettiń tyrnaǵynan qutqarýǵa asyǵýda.
– Maýsym aıynda «kovıdten de qaýipti qazaq tumaýy paıda boldy» degen áńgime álemge tarap ketti. DDU qaÂbyrÂǵasynda ótken jıynda doktor Maık Raıan muny koronavırýsÂpen baılanystyryp qaraıtynyn málimÂdedi. Qazaq tumaýy, bar bolsa, ol qaıdan shyqty? Onyń joıylatyn nemese álÂsireıtin kezi bola ma?
– Ókpe qabynýymen naýqastanǵanÂdardyń basym kópshiligi Sovid-19-ben baıÂlanysty. Kópshiliginiń koronavırýs týdyrǵan aýrýlar retinde jiktelmeýine patsıentterdiń tekserilmegeni nemese PTP-test sapasynyń nashar bolǵany sebep. Al ekinshiden, «ótiriktiń úsh túri bar: bul – ótirik, anyq ótirik jáne statıstıka» degendi estigen shyǵarsyz: Statıstıkaǵa sáıkes biz naqty málimetÂter jaǵynan uıattymyz. Statıstıkalyq ashyqÂÂtyq ekonomıkany, densaýlyq saqÂtaýÂdy, bilim berýdi jáne kúndelikti ómiÂrimiz úshin mańyzdy nárseni basqarýǵa múmÂkindik beredi. Ókinishke qaraı shynÂdyqqa sáıkes kele bermeıtin statıstıka men jalǵan boljamdar basqarýdaǵy retsizdikti, dárihanalarda dári-dármek jetispeýshiligin qalyptastyratynyn esÂkerÂmeımiz. Maýsym aıynda Úkimet usynÂǵan derek pen naqty jaǵdaı arasynda aıyrmashylyqtar bolǵanyna kýá boldyq. Endi munyń bári ózgeredi degen úmit bar.
– Sýbektıvti baqylaýlar men zertÂÂÂÂteýlerge sáıkes, TMD elderindegi Sovid-19 ólimi AQSh pen Eýropaǵa qaÂraÂǵanÂda tómen. Munyń sebebin BTsJ vakÂÂtsıÂÂnaÂsymen baılanystyratyndar kóp.
– Munyń tikeleı BTsJ-ǵa qatysÂty ekenin dáleldeıtin ǵylymı dáıekÂteÂmeÂlerdi kórgen joqpyn. Bul – gıpoteza, boljam bolýy ábden múmkin. Atalǵan máÂseÂleni áli zertteý kerek. Maǵan balaÂlar koÂroÂnavırýs ınfektsııasyn az juqÂtyrady degen teorııa jaqyn. Sebebi ereÂsek adamÂdarǵa qaraǵanda balalardyń ımÂmýndyq qorǵanysh qabileti joǵary. Al BTsJ – týberkýlezge qarsy qoldanylatyn vakÂtsına. Al týberkýlez taıaqshalarynyń vıÂrýstan aıyrmashylyǵy bar, ony vırýs emes, koronavırýs ınfektsııasyna múlÂdem qatysy joq bakterııa deýge bolady. TMD elderindegi Sovid-19 ólimi AQSh pen Eýropaǵa qaraǵanda tómendigi pandeÂmııa bastalǵan kezde epıdemııaǵa qarsy sharaÂlardyń tıimsiz uıymdastyrylýyna baılanysty. Bul elderde qart adamdar sanynyń kóptigi jáne koronavırýstyń 60 jastan asqan adamdar úshin qaýipti ekeni mańyzdy ról atqardy. Biraq bul derek indetpen jas adamdar aýyrmaıdy degendi bildirmeıdi.
– Sovid-19-dan aıyǵyp shyqqan adam qaıtadan ony juqtyrýy múmkin be?
– Bul jaıly kóp aıtylyp júr. Biraq qaıta anyqtalǵan dert belgisi – sezimtal PTR-testtiń kózine túsip qalǵan vırýstyń qaldyqtary. Aýrýdan aıyqqannan keıingi paıda bolatyn antıdeneler, ımmýndyq jasýshalar kem degende bir jyl ishinde ınfektsııadan qorǵaýǵa qabiletti dep saÂnaımyn. Elde epıdemııaǵa qarsy qyzÂmetti kúsheıtýge mán beretin kez keldi. EpıÂdemııany boljaý jáne jańa epıdeÂmııaÂlyq qaýip-qaterlerdiń aldyn alý úshin analıtıkalyq múmkindikter jasalýy kerek. Koronavırýs indeti týraly aıtatyn bolÂsaq, juqtyrǵan jáne ınfektsııadan qaıtys bolǵan adamdardyń sanyna nazar aýdarady. Alaıda qalpyna kelgenderdiń aǵzasyndaǵy ózgerister týraly sırek aıtylady. Aýrý belgisi adam aǵzasynda iz-túzÂsiz joǵalyp ketpeıtinin kórip júrmiz. ÓkÂpe qabynýynan aıyǵyp shyqqan adamÂÂdardyń ókpesinde tyrtyqtar qalaÂdy. Keıbir adamdarda áli kúnge deıin ókÂpeniń, júrektiń, búırektiń jáne basqa múÂshelerdiń uzaq merzimdi qalpyna kelÂtiÂrýdi qajet etetin aýrýlary bar. Olar entigý, júrek aıný, este saqtaý qabiÂleÂtiÂniń joǵalýy jáne ıisterdi ajyratý qabiÂletiniń buzylýy sııaqty jaǵdaımen jıi shaǵymdanady. Ázirge adamzattyń nazary dertti aýyzdyqtaýǵa baǵyttalǵan. Biraq kúnderdiń kúninde osy dertten aman qalǵan azamattarymyzdyń denÂsaýÂlyǵymen shyndap aınalysyp, memleÂkettik deńgeıde mán berilýi kerek.
– Siz jazbalaryńyzda ejelgi vırýstar adam genomynda saqtalyp qaÂlatynyn, olar kez kelgen ýaqytta paıÂÂda bolatynyn aıtqan edińiz. KoroÂnaÂvırýstyń da bizdiń aǵzamyzda uzaq jyldar uıyqtap jatyp, qaıtyp oıanýy múmkin be?
– Vırýs úshin ózi ómir súrip otyrǵan deneniń, ıesiniń ólýi tıimdi emes. Adammen birge vırýs ta óledi. Ol adamsyz eshteńe de emes, tek parazıt qana. Sondyqtan onyń tabıǵaty jan-jaǵyna juqtyra berýge beıim. Sol kezde ǵana ómir súrip qoımaı, taralý keńistigin de keńite bereÂdi. Vırýs – bóten genetıkalyq materıalÂdyń bir bóligi. Bizdiń genomymyzǵa engen keıbir vırýs adammen myńdaǵan jyl boıy beıbit ómir súrip keledi, onyń shamamen 10 paıyzy ejelgi vırýstardyń qaldyqtarynan turady. Olar bir kezderi ata-babalarymyzdyń genetıkalyq qurylymymen biriktirilgen, osylaısha búginge deıin genetıkalyq jaǵynan urpaqtan urpaqqa ótti. Men bul týraly «Densaýlyqtyń segiz qupııasy» kitabymda jazdym. Bular negizinen retrovırýstar dep atalady. Koronavırýs osy topqa jata ma, joq pa, bul áli zerttelmegen taqyryp.
– Qytaıda indet bastalǵan kezde egde jastaǵy adamdardyń, Eýropada jastardyń da ókpege jasandy túrde dem beretin apparattarǵa túsip jatqanyn kórdik. Osy eki aralyqta vırýstyń quramynda qandaı ózgerister boldy?
– Iá, vırýs, árbir eki apta saıyn mýtatsııalanyp jatyr. Dárigerlerler ázirge onyń belgili eki túrine nazar aýdara basÂtady. Onyń alǵashqysy – ýhandyq, ekinshisi ıtalııalyq nemese eýropalyq túri. Pandemııa ýhandyq túrinen bastalyp, Iranǵa, sodan keıin Italııaǵa deıin jetti. Al mýtatsııalana bastaǵan kezi osy jyldyń aqpan aıyna týra keledi.
– Aqpan aıyndaǵy vırýstyń áleýeÂtine qandaı baǵa beresiz, naýryz aıynda bizge ol qandaı ózgeristermen jetti?
– Aqpan aıynda vırýstyń jan-jaÂǵyna juqtyrý qabileti 10 esege deıin ósip ketti. Qazaqstanǵa taralǵan koronaÂvırýs azdaǵan mýtatsııaǵa ushyraǵan ıtalııalyq shtammnyń nusqasyna kóbirek uqsaıÂdy. Bizge jetken vırýs óte juqpaly hám qaýipti. Covid-19 – áli zerttelmegen dert túri. Aldaǵy ýaqytta onyń jańa nusÂqaÂlary paıda bolýy ábden múmkin. EpıÂdeÂmııanyń el ishinde tez taralýyn onyń juqpaly, jan-jaǵyna qaýipti boÂla bastaǵanymen ǵana baılanystyryp qaraýǵa bolmaıdy. Kóp másele ózimizge baılanysty. Adamzatqa bas amandyǵyn saqtaý úshin kúresetin kezi endi keldi.
– Bıyl 16 naýryzda AQSh-ta tórt eriktige koronavırýstyq vaktsına egilÂgenin, tájirıbeni Sıettldegi VaÂshıngÂton ǵylymı-zertteý ınstıtýÂtyÂnyń ǵalymdary jasaǵanyn aqpaÂrat quralÂdary habarlady. Bul synaqÂtardyń qalaı ótkenin bilesiz be?
– Jaqynda Djon Hopkıns ýnıverÂsıtetindegi áriptesim, professor Djoshýa Sharftaın álemde «koronavırýsqa qarÂÂÂsy tıimdi jáne qaýipsiz vaktsınany kim buryn jasaıdy?» degen másele búkilÂálemdik básekelestikke aınalǵanyn, árbir aınalym saıyn dodadan shyǵyp qalatyn atletter estafetasyn eske salatynyn esÂkertti. Joǵaryda aıtyp otyrÂǵan kezeńÂder vaktsına synaqtarynyń fazalaryna sáıkes keledi. Birinshi kezeń – vaktsınalardyń qaýipÂsizdigin tekserý. Búginge deıin jasalǵan vaktsınalardyń kóbiniń adam aǵzasyna sonshalyqty keri áseri bolmady, tek dene qyzýynyń shamaly kóterilýi jáne azdap aýyrsyný sııaqty zııansyz belgiler baıqaldy. Bul – kóptegen standartty vaktsınalarda kezdesetin qubylys. Testileýdiń ekinshi kezeńinde tıimÂdiÂÂlikÂti baǵalaýǵa basymdyq beriledi. Bul vakÂtsınanyń ınfektsııadan shynyÂmen qorǵalýyn qamtamasyz etý kerek. TekÂseÂrilgen vaktsınalardyń basym bóÂÂligi erikÂtilerde jetkilikti kúshti ımÂÂÂÂmýnÂÂdyq reakÂtsııa týdyrýy múmkin. Bul koroÂnaÂvırýsqa tosqaýyl bolatyn antıÂdeneÂlerÂdi qalyptastyrýdan, sondaı-aq vırýs juqÂtyrǵan jasýshalardy buzatyn ımÂmýndyq jasýshalardy yntalandyrýdan baıqalady. Úshinshi kezeńde – adamnyń aǵzasyna dozany qansha mólsherde salý qajettigi zertteledi. Ony anyqtaý úshin eriktilerge test júrgizedi. Bul kezeń óte mańyzdy, óıtkeni ol bolashaq óndiris aýqymyn anyqtaıdy. Ázirge vaktsınanyń qansha ýaqyt qorǵaıtynyn eshkim bilmeıdi. VakÂtsına daıyndap jatqan elder ony kem degende eki ese dozada qabyldaý kerek ekenin aıtyp jatyr. Bul vaktsına sátti bolsa, úlken mólsherde mıllıardtaǵan dozalar shyǵarýǵa ruqsat beriledi.
– Adamzatqa chıp ornatady degen sııaqÂty dáıeksiz sózder kóbeıip ketti. OsynÂdaı alypqashpa áńgimelerdiń taralýyna ne sebep boldy?
– Qazir indetke qatysty artyq sózdiń kóbeıip ketkeni ras. Alǵashqyda bul joq aýrý dedi, keıin onyń memleketter arasynda kelisimmen júrgizilip otyrǵan bıologııalyq qarý ekenin aıtty. Tanymal kınorejısser telehabarlarynyń birinde Bıll Geıts planetany ózi jasaıtyn vakÂtsınaǵa otyrǵyzyp, barlyǵyn baqylaý úshin mıkrochıpterdi engizip, osymen aınaÂlysqysy keletinin aıtty. Bul habar teÂledıdardan alynyp tastalǵanymen, áleýÂmettik jeliler arqyly taralyp ketÂÂti. Aqylǵa qonymdy taldaý jasap, jalÂÂǵan aqparat kózderiniń túbine jetýge tyrysatyndar azaıyp barady. SaıaÂsatkerler, bıznesmender ǵana emes, takÂsı júrgizýshileri, úı sharýasyndaǵy áıelÂÂderdiń az ǵana ýaqyt ishinde vırýÂsoÂÂlogqa aınalyp ketkenin kórip júrmiz. KoÂronavırýsqa qatysty jalǵan aqparat aǵymy pandemııaǵa aınaldy. Keıbireýler bul qubylysty INFODEMY dep atady. Onyń taralý kózderi Facebook pen Telegram-daǵy jalǵan akkýanttar, jalÂǵan youtube arnalary. Bireýler Whatsapp arqyly koronavırýstyq pandeÂmııa dúÂnıejúzilik soǵystyń bir túri, al 5G uıaly baılanysynyń jańa býyny vırýsÂtarÂdyń taralýy úshin agressorlarmen arÂnaıy jasaldy degen aqparattardy taratty.
– Muny ınfokommýnıkatsııalyq tehÂÂnologııalar ǵasyrynda toqtata alÂmaıÂmyz ǵoı.
– Meniń ózim de osyndaı habarlamalarÂdy jıi alamyn, olardyń kópshiligi ǵyÂlyÂmı sıpatqa basymdyq bergisi keÂleÂdi. Jalǵan ǵylymda ǵylymı fakÂtiÂler burÂmalanyp túsindiriledi, halyqÂaraÂlyq ǵylymı ortadaǵy kúmándi beÂdeli bar topÂtardyń dáıektemelerine júÂgiÂnip, ańǵal toptyń senbeske amalyn qalÂdyrmaıdy. Bul shyndyqty jetkizýge tyÂrysatyn shyÂnaıy ǵalymdardyń seniÂmine nuqsan kelÂtiredi. Qaýiptiń basy – osy. Salmaqsyz, neÂgizsiz aqparlardyń keıÂbireýlerdiń kóÂkeıine qona ketý seÂbeÂbin túsinbeımin. KoÂronovırýs bul óte qaýipti dert, oǵan sizÂdiń qandaı aqpaÂratqa senetinińiz, konÂsÂpırologııalyq teoÂrııalarǵa beıim ekenińiz mańyzdy emes. Onyń maqsaty, boıyńyzǵa enip, ómirlik mańyzy bar aǵzańyzǵa aqaý túsirý, saý aǵzany múgedek aǵzaǵa aınaldyrý. Bizge osyny túsinetin kez keldi.
– Áleýmettik jelilerdiń qazaqÂstanÂdyq, ózbekstandyq segmentterinde KVI-den aıyǵýǵa sebep bolatyn usyÂnysÂtar jaıly kóp aıtylady.
– Ondaı aqparattardan habardarmyn. Adyraspan, zimbirge qatysty aıtarym, onyń paıdasy medıtsınalyq deńgeıde dáleldengen joq. Al saýmal qymyz táÂrizÂdi sút qyshqyly bakterııalarymen ashyÂtylmaǵan. Qymyz tiri sút qyshqyly bakÂteÂrııalarymen ashytylǵan. Men alǵashÂqyÂsyna emes, sońǵysyna basymdyq berer edim. Ashytý protsesi kezinde paıdaly fermentter, V vıtamıni toby, omega-3 qyshqyly jáne antıoksıdanttar paıda bolady. Osylaısha ashytylǵan sút ónimderi mıllıardtaǵan bakterııalarǵa, bizdiń asqazan-ishek joldarymyzda ómir súretin usaq tirshilik ıelerine áser etýi múmkin. Onyń mıkrobıoma degen ǵyÂlymı ataýy bar, jalpy salmaǵy 2,5 kıloǵa jetedi. Kóptegen ǵalym mıkrobıomany kózge kórinbeıtin, biraq óte mańyzdy adam aǵzasy dep ataıdy. Bizdiń mıkrobıomany quraıtyn mıkrobtardyń kópshiligi densaýlyqqa paıdaly. Olar taǵamdy sińirýge, odan paıdaly zattardy alýǵa jáne zııandy toksınderdi ketirýge kómektesedi. Bul semizdik, allergııa jáne sozylmaly aýrýlardyń aldyn alýǵa kómektesedi. Іshekterden basqa, olar basqa qýys múshelerde, mysaly bronhtarda, aýyz qýysynda, jatyrda jáne zár shyǵarý joldarynda kezdesedi. Mıkrobıomanyń durys tepe-teńdigin saqtaý úshin ishek bakterııalarynyń ósýine tyńaıtqysh bolatyn kókónister men jemisterdi únemi tutynýdy qajet etedi. Eger kúndelikti as mázirine qymyz qosylsa, paıdaly bakterııalardy odan ári nyǵaıtýǵa bolady. Osylaısha biz ózimizdi tek koronavırýstan ǵana emes, sonymen qatar kóptegen aýrýdan da qorǵaı alamyz.
– Alty aıdan beri koronavırýs panÂdemııasymen ómir súrip jatyrmyz. Adamzat koronavırýspen kúreste jeÂńiske jete me?
– Ataqty mıkrobıolog, Nobel syıÂlyÂǵynyń laýreaty Djoshýa Lederberg aıtqandaı, mıkroorganızmder sany jaÂǵynan bizden asyp túsedi, biraq biz saqÂtyqpen ómir súremiz, ókinishke qaraı kóp adam muny eskere bermeıdi. Vırýstardyń baǵyty bizge qaraǵanda anaǵurlym teÂreńge baǵdarlanǵanyn endi túsinip otyrÂmyz. Ómir súrý úshin olar ózgeredi, beÂıimdeledi, al kóbimiz senimderimiz ben kúndelikti ádetterimizdi ózgertýden bas tartamyz. Bizge únemi araqashyqtyqty saqÂtaý, maska taǵý nemese oqshaýlaný qaÂjettiligi eskertiledi. Bul eskertýlerdiń artynda adam ómiri, bastyń amandyǵy tur. Mıllıon maska, ókpeni jasandy túrde jeldetetin apparattyń quny bir ǵana avıalaınerdiń baǵasymen birdeı. Qazir halyqaralyq áýe ushaqtary ushýyn toqtatty. Biraq saqtyq sharalary týraly eskertpelerdi áli de júre tyńdaımyz. SoÂlaı bola tura pandemııamen kúreste óz qalaýymyz ben optımızmimizge úmittene beremin. 40 jyldan beri ımmýnologııa salasynda júrmin. Ómirimdi adamnyń ımmýn tapshylyǵy vırýsy – SPID-pen kúÂresýge arnadym. SPID-tiń sebepterin túÂsiný úshin ǵalymdarǵa birneshe jyl qaÂjet boldy, vırýstyń genetıkalyq quÂrylymyn ashý on shaqty jylǵa sozylÂdy. Oǵan qarsy vaktsına áli joq. Al koronavırýsty zertteýdegi ǵylymı jeÂtisÂtikterge qarap shúkir deýge bolady. Pandemııa bastalǵannan soń birneshe apta ishinde koronavırýstyń genetıkalyq qurylymynyń shıfrindegi jumbaqtardy sheshtik. Bul qaterli vırýspen qalaı kúÂresýdiń joldaryn kórsetip berdi. NátıÂjesinde, derttiń tyrnaǵyna ilinip qalǵan zamandastarymyzdy ajaldan arashalap alýdyń sáti tústi. Derttiń taraÂlýyn toqÂtatatyn vaktsına aldaǵy birneshe aıda jasalady dep aıtýǵa negiz bar. KoÂroÂnavırýsqa qarsy preparattardy jasaýÂdyń mańyzdy perspektıvalary bar. Bul máselede áli de kóp túsiniksizdik bar, biÂraq Sovid-19 vaktsınalary men emÂdeý saÂlasyndaǵy keıingi jańalyqtar qýantady. Úmittendiretin ekinshi másele – AITV vırýsymen salystyrǵanda, koronavırýs ómirsheń emes. AITV juqtyrǵan patsıentÂter eshqashan odan tolyqtaı aryla almaıdy. Qazirgi koronavırýstyń adam aǵzasyna qonaqtaıtyn ýaqyty shamamen 3 apta, bul merzimde dertten aıyǵyp shyǵady. ıAǵnı jaǵdaı ábden rettelgen. Nıý-Iorkti alaÂÂıyq. Osydan birneshe aı buryn bul megapolıs pandemııanyń oshaǵy boldy, kún saıyn 800 adam qaıtys bolady. Qalada aýrýhana tósekteri jetÂkiliksiz bolǵandyqtan, ortalyq saıabaqta shatyrly qalashyq quryldy. Nıý-Iork búgin koronavırýstyń ólimin nóldik deńgeıge deıin túsirdi. Halqy tyǵyz úlÂken megapolıs buǵan qarsy tursa, onda bul kúsh álemdegi kez kelgen qalanyń jáÂne eldiń qolynda dep aıtýǵa bolady. Pandemııamen kúresýdiń qıynshylyǵy – adamzat qazirgi koronavırýspen eshqashan kezdespegen. Birde-bir adamda ımmýndyq qorǵanys joq, adamnyń aǵzasy onymen kúresýge daıyn bolmady, densaýlyǵynda aqaý barlar birinshi bolyp juqtyrdy, tiri qalǵandar ımmýndyq qorǵanys jasady. Ǵalymdar ujymdyq qorǵanys úshin koronavırýs ınfektsııasynan haÂlyqÂtyń 40 paıyzǵa jýyǵy aýyrsa, jetÂkiÂlikti dep sanaıdy. Eger biz osyǵan vaktsınany daÂmytýdyń jaqyn qalǵanyn qosatyn bolÂsaq, onda biz ımmýndyq antıdeneni qaÂlyptastyrýǵa birtindep jaqyndap keleÂmiz dep boljaýǵa bolady. Sondyqtan men kez kelgen qoǵamdyq jerde maska taǵýdy jalǵastyra beremin, adamdardan, ásirese úıden aýlaq bolamyn, al aýrý belÂgileri paıda bolǵan jaǵdaıda ózimdi oqshaýlaýǵa tyrysamyn. Sizderdi de soǵan shaqyramyn.
Áńgimelesken Gúlbarshyn AITJANBAIQYZY,
